Wiele osób narzeka na ból związany z chorobą zwyrodnieniową stawów. Około 5% populacji w wieku od 35 do 54 lat ma w rtg cechy choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego. Z biegiem lat jest coraz gorzej. W wieku od 45 do 65 lat cierpi na nią już 30% ludzi (1).
Ruch leczy (ale o tym piszę w odrębnym artykule).
Glukozamina z boswelią to alternatywa dla leków, które powodują zawały i udary. Mocne stwierdzenie, ale prawdziwe.
Większość ludzi przychodzących do przychodni po kolejną receptę na leki z grupy NLPZ lub kupujących je sobie na stacji benzynowej, czy w supermarkecie, nie ma zielonego pojęcia o tym, czym ryzykują, kiedy je zażywają. Pacjenci często „robią wielkie oczy” kiedy informuję ich, że te leki, świetnie radzące sobie z bólem i z zapaleniem, mają swoją ciemną stronę.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) – do nich zaliczają się m.in. ibuprofen ( Ibum ), naproksen, diklofenak ( Voltaren ), Ketonal, Nimesil, są popularne, ponieważ pomagają złagodzić ból i zmniejszyć stan zapalny.
Jednak, podnoszą ryzyko zawału serca, udaru mózgu i innych problemów z sercem. NLPZ skutecznie zmniejszają ból i zapalenie dzięki temu, że blokują enzym „produkujący” ten stan – cyklooksygenazę (COX). I to jest dobre Niestety mamy drugą stronę medalu. Ten sam enzym wzniecający zapalenie i sprawiający że nas boli, chroni przed zawałami i udarami. Łykając te leki przeciwbólowe, dostajemy pakiet. Blokujemy cyklooksygenazę, ból się zmniejsza, ale równocześnie wzrasta szansa na powstanie skrzeplin które mogą zatykać naczynie krwionośne doprowadzając do zawału lub udaru. NLPZ mogą również podnosić ciśnienie krwi i powodować niewydolność serca. W badaniu z 2017 roku opisano zwiększone o 31% ryzyko zatrzymania akcji serca po zastosowaniu leków z grupy NLPZ, które rosło do 50% dla diklofenaku (Voltaren, Majamil i in.) (3).
Lek z grupy NLPZ- rofekoksyb (Vioxx), spowodował jedynie w USA aż 140 000 zawałów serca w ciągu pięciu lat, zanim usunięto go z rynku. Późniejsze badania wykazały, że podobne ryzyko dotyczy wszystkich NLPZ.
(Poza aspiryną. Aspiryna jest również NLPZ, ale nie zwiększa ryzyka zawału serca, ani udaru mózgu, nawet jest powszechnie stosowana w celu zapobiegania zawałom serca i udarom).
Prof. Gunnar Gislason z Uniwersytetu w Kopenhadze, który kierował słynnymi badaniami nad NLPZ-tami wezwał do zaostrzenia kontroli sprzedaży ibuprofenu i innych NLPZ. Powiedział: „Zezwolenie na zakup tych leków bez recepty i bez jakichkolwiek porad lub ograniczeń, nawet w sklepie spożywczym, sugeruje społeczeństwu, że są bezpieczne”. „Jeśli weźmiemy pod uwagę , że nawet połowa populacji sięga po te leki od czasu do czasu , to nie można wykluczyć, że co trzeci lub co czwarty udar jest związany z przyjmowaniem ich” (2).
(Szeroko o tym pisałam w I części moich „Mitów Medycznych”).
Kiedy boli, w chorobie zwyrodnieniowej stawów, szczególnie kolanowych, zamiast NLPZ-tów warto spróbować sięgnąć po BOSWELIĘ lub GLUKOZAMINĘ. A najlepiej- po jedno i drugie.
Boswelia serrata (kadzidłowiec indyjski) jest średniej wielkości drzewem liściastym. Ma długą historię zastosowań leczniczych w Indiach. Dane pochodzą nawet sprzed 2000 lat.
W przeglądzie systematycznym z 2017 roku badano skuteczność i bezpieczeństwo suplementów u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów i stwierdzono, że wyciąg z Boswellii serrata był skuteczniejszy od innych popularnych nutraceutyków. Zapewniał klinicznie znaczące efekty w postaci zmniejszenia bólu i poprawy funkcji u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów rąk, bioder lub kolan (4,5).
Glukozamina to aminocukier, pochodna glukozy, prekursor wielu ważnych związków. Występuje w dużych ilościach w chrząstce stawowej i płynie maziowym.
Glukozamina, jako suplement, jest kontrowersyjna. Z jednej strony, faktem jest, że istnieją doniesienia nie potwierdzające jej skuteczności (7-14), z drugiej- w wielu badaniach wykazano jej pozytywny wpływ w postaci zmniejszenia bólu i co ważniejsze, spowolnienia progresji choroby zwyrodnieniowej. I najistotniejsze jest, że nie zgłaszano żadnych poważnych zdarzeń niepożądanych (15). Zastosowanie glukozaminy nie niesie ze sobą takiego ryzyka jak NLPZ i zostało to dobrze zbadane. Pomaga zmniejszyć/odstawić NLPZ. Nie zaszkodzi, a wielu spektakularnie pomaga (16-48). Jedyne „ale” dotyczy interakcji między glukozaminą a warfaryną (59-63), które powinni brać pod uwagę ci, którzy warfarynę muszą stosować.
W badaniach in vitro z użyciem glukozaminy wykazano zmniejszenie ekspresji enzymów i przekaźników związanych ze stanem zapalnym i postępem zniszczenia stawów (IL-1, MMP-3 i MMP-13, COX-2) (26-33).
W badaniach kontrolowanych placebo wykazano, że długotrwałe (3 lata) podawanie glukozaminy (1500 mg / dziennie) spowalniało postęp choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego (34,35).
Jednak, ogłaszane wyniki badań, były zróżnicowane. Zależały od tego, kto je przeprowadzał. GAIT (Glucosamine/Chondroitin Arthritis Intervention Trial), to słynne badanie sponsorowane przez Narodowy Instytut Zdrowia w USA (49).
Miało wyjaśnić wątpliwości: „Działa? Nie działa ta glukozamina?”
Badanie objęło ponad prawie 1600 pacjentów. Porównywano glukozaminę z lekiem z grupy NLPZ-tów, Celebrexem. Oceniano też utratę przestrzeni stawowej, która jest miarą postępu choroby zwyrodnieniowej. W grupie stosującej glukozaminę, utrata ta wyniosła w ciągu 24 miesięcy 0,013 mm, natomiast w grupie placebo 0,166 mm.
Naukowcy przeprowadzający to badanie ogłosili : „wyniki nie są miarodajne, bo oczekiwaliśmy większego postępu choroby wśród stosujących placebo”. Dziwny wniosek, przynajmniej jak dla mnie. Tym bardziej, że we wcześniejszych obserwacjach (34,35), stwierdzano podobne tempo postępu choroby. I podobny ochronny wpływ glukozaminy. Drugi nagłośniony wniosek to ”glukozamina nie jest lepsza od placebo w redukcji bólu stawów”. Ale nie dodawano, że dotyczyło to tylko LEKKIEGO stopnia zwyrodnienia. Bo, w przypadku większych dolegliwości, okazała się w tym badaniu skuteczniejsza od placebo. Jakoś o tym zapominano wspomnieć. Hm… ciekawe czemu… Zagadka się wyjaśniła, kiedy wyszło na jaw, że główny autor artykułu w New Journal of Medicine opisującego badanie GAIT, doktor Daniel O. Clegg, otrzymywał dotacje , pobierał pieniądze za doradztwo, wykłady dla firmy Pfizer, która jest producentem Celebrexu. W przypadku innych naukowców również wykazano konflikt interesów.
Chlorowodorek kontra siarczan.
Mamy siarczan glukozaminy i chlorowodorek glukozaminy. Czym się różnią? Składnik organiczny w obydwu preparatach jest identyczny. Wbrew temu co mówią sprzedawcy a nawet niektóre źródła medyczne. Gdy chlorowodorek glukozaminy dostaje się do żołądka rozpada się całkowicie do glukozaminy i kwasu solnego. Podobnie, siarczan glukozaminy dysocjuje do glukozaminy, siarczanu sodu i kwasu siarkowego. Innymi słowy, dla każdego preparatu jedynym aktywnym składnikiem organicznym jest po prostu odszczepiona glukozamina. Tylko wytwarzane sole i kwasy są różne co nie ma znaczenia dla stawów (50-54) .
Należy uważać na suplementy.
Kilka lat temu w Ameryce Północnej głośna była sprawa sprzedawanych jako naturalne suplementów „Reumofan”. Miały łagodzić ból i zapalenie stawów. Agencja Żywności i Leków w USA (FDA) otrzymała dziesiątki raportów o niepożądanych zdarzeniach, w tym o zgonach i udarach, związanych ze stosowaniem tych specyfików. Inne doniesienia mówiły o uszkodzeniu wątroby, ciężkich krwawieniach, obrzękach, i zablokowaniu pracy nadnerczy. Analiza laboratoryjna wykazała w suplemencie obecność kilku leków. To, co miało zawierać jedynie wyciągi ziołowe, miało w sobie ukryty 1) deksametazon=steryd, 2) diklofenak=silny niesteroidowy lek przeciwzapalny (NLPZ) zwiększający ryzyko zawału serca i udaru mózgu, owrzodzeń przewodu pokarmowego, 4) metokarbamol zwiotczający mięśnie (55).
Luty 2014. Polska. „Z przebadanych ponad 100 preparatów na odchudzanie CO PIĄTY zawierał substancje niebezpieczne dla zdrowia, m.in. sibutraminę”- poinformował dr Marcin Zawadzki z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu.
Wiele suplementów jest tak naprawdę nafaszerowanych lekami. Jedno z badań wykazało, że suplementy odpowiadają za 23 000 wizyt w oddziałach ratunkowych w USA każdego roku (56). Poważne zdarzenia niepożądane obejmują udar mózgu, ostre uszkodzenie wątroby, niewydolność nerek, zatorowość płucną i śmierć (57).
W niedawnym badaniu w USA (szkoda, że w Polsce NIKT regularnie takich nie przeprowadza) opisano w wielu suplementach „na stawy” obecność diklofenaku, deksametazonu, indometacyny, chlorpromazyny, chlorzoksazonu, doksepiny, furosemidu, fenylobutazonu, ibuprofenu, metokarbamolu, naproksenu, nefopamu (56).
Prawdziwa historia z ostatnich tygodni.
Ktoś z moich bliskich, natknął się w gazecie na reklamę magnetycznych bransoletek redukujących ból stawów. Ma bóle związane z chorobą zwyrodnieniową. Kupił te magnesy. Nie zadziałały. Bolało dalej. Ale pocztą, „gratis” (lubimy dostawać „gratisy”, nieprawdaż?) producent bransoletek, nie proszony o to, przysłał tabletki, które miały (wg producenta) zawierać wyciągi roślinne. Nabywca bransoletek przyniósł mi ulotkę dotyczącą tych suplementów z prośbą o opinię. Ładna. Kolorowa. Porządny papier. Nawet jej nie przeczytałam. Suplementy w świetle prawa są równe kiełbasie. I dlatego nie mogę wykluczyć, że w tych pigułkach, niezależnie od tego, jak ślicznie o nich jest napisane, znajdują się silne leki przeciwbólowe/przeciwzapalne, które owszem, zmniejszą ból, ale za cenę wzrostu ryzyka zawału czy udaru. Powiedziałam tej osobie: połykanie tabletek, które przyniósł kurier od firmy, które nie wiadomo gdzie (a może w jakiejś brudnej piwnicy), z czego i przez kogo zostały stworzone i co zawierają, to HAZARD. Szczególnie jest to groźne w przypadku osób po udarze czy zawale lub z innymi chorobami układu krążenia.
W 2016 opisano w jednym z badań, że spośród 45 badanych wyciągów z owoców jagodowych (żurawina, borówka amerykańska, czarna jagoda) dostępnych jako suplementy diety, aż 14 nie zawierało ŻADNYCH owoców wymienionych jako składniki (58).
Dochodzenie prowadzone w 2015 roku przez prokuratora generalnego Nowego Jorku ujawniło, że w przypadku suplementów tylko 21%produktów faktycznie ma DNA z roślin deklarowanych na etykietach. Najsłabiej wypadł Walmart, gdzie tylko 4% testowanych produktów wykazało DNA z roślin wymienionych na etykietach. Badane preparaty miały zawierać takie rośliny jak aechinacea , żeń-szeń , ziele dziurawca, czosnek, miłorząb japoński i palma sabałowa, a zawierały ryż, fasolę, pszenicę, marchew. W wielu przypadkach te „zanieczyszczenia” były jedynym materiałem roślinnym znalezionym w próbkach produktu.
Metody stosowane do zamiany ziół, owoców w pigułki, tabletki i kapsułki są agresywne. Otrzymuje się produkt tak „przerobiony”, że już nie jest jasne, czy on nigdy od początku nie zawierał żadnej roślinki, czy ona była, ale została tak przetworzona, że nawet jej DNA nie jest już rozpoznawalne. Typowo, zanim roślinka przemieni się w pigułkę, przebywa długą drogę.
I na koniec doniesienie z 2019 roku:
stosowanie glukozaminy w celu łagodzenia bólu zwyrodnieniowego stawów może być również związane z niższym ryzykiem zdarzeń sercowo-naczyniowych, zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca o 22% i udaru mózgu o 9% (64).
I z ostatnich lat:
Glukozamina przyspiesza gojenie się ran, poprawia nawilżenie skóry i zmniejsza zmarszczki. Ponadto, jako inhibitor tyrozynazy, hamuje produkcję melaniny i może być użyteczna w leczeniu przebarwień. Suplementacja glukozaminą, minerałami i przeciwutleniaczami prowadziła do znacznego zmniejszenia liczby widocznych zmarszczek (65-70).Podsumowując.
Temat jest kontrowersyjny, wyniki badań zróżnicowane, w zależności od tego, kto je przeprowadzał. Warto poczytać i wyrobić sobie własne zdanie. Istotne jest to, że opisane związki, jeśli pochodzą od godnych zaufania producentów, nie niosą ze sobą tych zagrożeń, co NLPZ-ty. A Wielokrotnie widziałam spektakularne efekty w postaci zmniejszenia bólów stawów (szczególnie kolanowych) po zastosowaniu preparatów wiarygodnych firm.
1. Lawrence RC, Felson DT, Helmick CG, Arnold LM, Choi H, Deyo RA, Gabriel S, Hirsch R, Hochberg MC, Hunder GG, et al. Estimates of the prevalence of arthritis and other rheumatic conditions in the United States. Part II. Arthritis Rheum. 2008;58:26–35.
2. Fosbøl EL, Folke F, Jacobsen S, et al. Cause-specific CV risk associated with NSAIDs among healthy individuals.Circ Cardiovasc Qual Outcomes 2010; 3:395-405.
3. Kathrine Bach Sondergaard, Gunnar Gislason, NSAIDs and cardiac arrest: Non-steroidal anti-inflammatory drug use is associated with increased risk of Out-of-hospital Cardiac Arrest: A nationwide Case-Time-Control study, European Heart Journal, Volume 38, Issue 23, 14 June 2017, Pages 1788–1789,
4. Liu X, Machado GC, Eyles JP, Ravi V, Hunter DJ. Dietary supplements for treating osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. Br J Sports Med. 2017.
5. Cochrane Database Syst Rev. 2014 May 22;5:CD002947. doi: 10.1002/14651858.CD002947.pub2. Oral herbal therapies for treating osteoarthritis. Cameron M, Chrubasik S.
6. Clegg DO, Reda DJ, Harris CL, Klein MA, O’Dell JR, Hooper MM, et al. Glucosamine, chondroitin sulfate, and the two in combination for painful knee osteoarthritis. N Engl J Med. 2006;354:795-808.
7. Bruyere O, Reginster JY. Glucosamine and chondroitin sulfate as therapeutic agents for knee and hip osteoarthritis. Drugs Aging. 2007;24:573-80.
8. Sawitzke AD, Shi H, Finco MF, Dunlop DD, Bingham CO, 3rd, Harris CL, et al. The effect of glucosamine and/or chondroitin sulfate on the progression of knee osteoarthritis: a report from the glucosamine/chondroitin arthritis intervention trial. Arthritis Rheum. 2008;58:3183-91.
9. Sawitzke AD, Shi H, Finco MF, Dunlop DD, Harris CL, Singer NG, et al. Clinical efficacy and safety of glucosamine, chondroitin sulphate, their combination, celecoxib or placebo taken to treat osteoarthritis of the knee: 2-year results from GAIT. Ann Rheum Dis. 2010;69:1459-64.
10. Wandel S, Jüni P, Tendal B, Nüesch E, Villiger PM, Welton NJ, et al. Effects of glucosamine, chondroitin, or placebo in patients with osteoarthritis of hip or knee: network meta-analysis. BMJ. 2010;341:c4675.
11. Fox BA, Stephens MM. Glucosamine hydrochloride for the treatment of osteoarthritis symptoms. Clin Interv Aging. 2007;2:599-604.
12. Block JA, Oegema TR, Sandy JD, Plaas A. The effects of oral glucosamine on joint health: is a change in research approach needed? Osteoarthritis Cartilage. 2010;18:5-11.
13. Yang S, Eaton CB, McAlindon TE, Lapane KL. Effects of glucosamine and chondroitin supplementation on knee osteoarthritis: an analysis with marginal structural models. Arthritis Rheumatol. 2015;67:714-23.
14. Wandel S, Juni P, Tendal B, Nuesch E, Villiger PM, et al. (2010) Effects of glucosamine, chondroitin, or placebo in patients with osteoarthritis of hip or knee: network meta-analysis. BMJ: British Medical Journal 340: c4675–c4675.
15. Vasiliadis HS, Tsikopoulos K. Glucosamine and chondroitin for the treatment of osteoarthritis. World J Orthop. 2017;8(1):1–11. Published 2017 Jan 18. doi:10.5312/wjo.v8.i1.1
16. Zhang WB, Zhuang CY, Li JM, Yang ZP, Chen XL. Efficacy and safety evaluation of glucosamine hydrochloride in the treatment of osteoarthritis. Zhonghua Wai Ke Za Zhi. 2007;45:998-1001.
17. Henrotin Y, Marty M, Mobasheri A. What is the current status of chondroitin sulfate and glucosamine for the treatment of knee osteoarthritis? Maturitas. 2014;78:184-7.
18. Bottegoni C, Muzzarelli RA, Giovannini F, Busilacchi A, Gigante A. Oral chondroprotection with nutraceuticals made of chondroitin sulphate plus glucosamine sulphate in osteoarthritis. Carbohydr Polym. 2014;109:126-38.
19. Fransen M, Agaliotis M, Nairn L, Votrube M, Bridgett L, Su S, et al. Glucosamine and chondroitin for knee osteoarthritis: a double-blind randomised placebo-controlled clinical trial evaluating single and combination regimens. Ann Rheum Dis. 2015;74:851-8.
20. Hochberg MC, Martel-Pelletier J, Monfort J, Möller I, Castillo JR, Arden N, et al. Combined chondroitin sulfate and glucosamine for painful knee osteoarthritis: a multicentre, randomised, double-blind, non-inferiority trial versus celecoxib. Ann Rheum Dis. Epub 2015. January 14.
21. Michel BA, Stucki G, Frey D, De Vathaire F, Vignon E, Bruehlmann P, et al. Chondroitins 4 and 6 sulfate in osteoarthritis of the knee: a randomized, controlled trial. Arthritis Rheum. 2005;52:779-86.
22. Mazières B, Hucher M, Zaim M, Garnero P. Effect of chondroitin sulphate in symptomatic knee osteoarthritis: a multicentre, randomised, double-blind, placebo-controlled study. Ann Rheum Dis. 2007;66:639-45.
23. Kahan A, Uebelhart D, De Vathaire F, Delmas PD, Reginster JY. Long-term effects of chondroitins 4 and 6 sulfate on knee osteoarthritis: the study on osteoarthritis progression prevention, a two-year, randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Arthritis Rheum. 2009;60:524-33.
24. Kulkarni C, Leena A, Lohit K, Mishra D, Saji MJ. A randomized comparative study of safety and efficacy of immediate release glucosamine HCL and glucosamine HCL sustained release formulation in the treatment of knee osteoarthritis: a proof of concept study. J Pharmacol Pharmacother. 2012;3:48-54.
25. Qiu GX, Weng XS, Zhang K, Zhou YX, Lou SQ, Wang YP, et al. A multi-central, randomized, controlled clinical trial of glucosamine hydrochloride/sulfate in the treatment of knee osteoarthritis. Zhonghua Yi Xue Za Zhi. 2005;85:3067-70.
26. Sandy JD, Gamett D, Thompson V, Verscharen C. Chondrocyte-mediated catabolism of aggrecan: aggrecanase-dependent cleavage induced by interleukin-1 or retinoic acid can be inhibited by glucosamine. Biochem J. 1998;335:59-66.
27. Dodge GR, Jimenez SA. Glucosamine sulfate modulates the levels of aggrecan and matrix metalloproteinase-3 synthesized by cultured human osteoarthritis articular chondrocytes. Osteoarthritis Cartilage. 2003;11:424-32.
28. Chan PS, Caron JP, Orth MW. Effect of glucosamine and chondroitin sulfate on regulation of gene expression of proteolytic enzymes and their inhibitors in interleukin-1-challenged bovine articular cartilage explants. Am J Vet Res. 2005;66:1870-6.
29. Neil KM, Orth MW, Coussens PM, Chan PS, Caron JP. Effects of glucosamine and chondroitin sulfate on mediators of osteoarthritis in cultured equine chondrocytes stimulated by use of recombinant equine interleukin-1β. Am J Vet Res. 2005;66:1861-9.
30. Phitak T, Pothacharoen P, Kongtawelert P. Comparison of glucose derivatives effects on cartilage degradation. BMC Musculoskelet Disord. 2010;15:162.
31. Kapoor M, Mineau F, Fahmi H, Pelletier JP, Martel-Pelletier J. Glucosamine sulfate reduces prostaglandin E(2) production in osteoarthritic chondrocytes through inhibition of microsomal PGE synthase-1. J Rheumatol. 2012;39:635-44.
32. CR, Stewart MC, Stewart AA, Pondenis HC. Effects of clinically relevant concentrations of glucosamine on equine chondrocytes and synoviocytes in vitro. Am J Vet Res. 2008;69:1129-34.
33. Bascoul-Colombo C, Garaiova I, Plummer SF, Harwood JL, Caterson B, Hughes CE. Glucosamine Hydrochloride but Not Chondroitin Sulfate Prevents Cartilage Degradation and Inflammation Induced by Interleukin-1α in Bovine Cartilage Explants. Cartilage. 2016;7(1):70–81. doi:10.1177/1947603515603762
34. Pavelká K, Gatterová J, Olejarová M, Machacek S, Giacovelli G, Rovati LC (October 2002). „Glucosamine sulfate use and delay of progression of knee osteoarthritis: a 3-year, randomized, placebo-controlled, double-blind study”. Archives of Internal Medicine 162 (18): 2113–23. DOI:10.1001/archinte.162.18.2113. PMID 12374520.
35. Long-term effects of glucosamine sulphate on osteoarthritis progression: a randomised, placebo-controlled clinical trial. Reginster JY, Deroisy R, Rovati LC Lancet 2001;357:251–6.
36. T. E. Towheed, L. Maxwell, T. P. Anastassiades et al., “Glucosamine therapy for treating osteoarthritis,” Cochrane Database of Systematic Reviews, no. 2, 2005.
37. N. Poolsup, C. Suthisisang, P. Channark, and W. Kittikulsuth, “Glucosamine long-term treatment and the progression of knee osteoarthritis: systematic review of randomized controlled trials,” Annals of Pharmacotherapy, vol. 39, no. 6, pp. 1080–1087, 2005.
38. F. Richy, O. Bruyere, O. Ethgen, et al., “Structural and symptomatic efficacy of glucosamine and chondroitin in knee osteoarthritis: a comprehensive meta-analysis,” Archives of Internal Medicine, vol. 163, no. 13, pp. 1514–1522, 2003.
39. Rheumatology (Oxford). 2007 May;46(5):731-5. Epub 2007 Mar 31.Current role of glucosamine in the treatment of osteoarthritis. Reginster JY, Bruyere O, Neuprez A.
40. S. Dahmer and R. M. Schiller, “Glucosamine,” American Family Physician, vol. 78, no. 4, pp. 471–476, 2008.
41. Rheumatol Int. 2010 Jan;30(3):357-63. doi: 10.1007/s00296-009-0969-5. Effect of glucosamine or chondroitin sulfate on the osteoarthritis progression: a meta-analysis.Lee YH, Woo JH, Choi SJ, Ji JD, Song GG.
42. Evaluation of symptomatic slow-acting drugs in osteoarthritis using the GRADE system.Bruyère O1, Burlet N, Delmas PD, Rizzoli R, Cooper C, Reginster JY. BMC Musculoskelet Disord. 2008 Dec 16;9:165. doi: 10.1186/1471-2474-9-165.
43. Long-term effects of glucosamine sulphate on osteoarthritis progression: a randomised, placebo-controlled clinical trial. Reginster JY, Deroisy R, Rovati LC Lancet 2001;357:251–6.
44. McAlindon TE, LaValley MP, Gulin JP, Felson DT. Glucosamine and chondroitin for treatment of osteoarthritis: a systematic quality assessment and meta-analysis. JAMA.2000;283:1469–1475
45. Richy F, Bruyere O, Ethgen O, Cucherat M, Henrotin Y, Reginster JY (July 2003). „Structural and symptomatic efficacy of glucosamine and chondroitin in knee osteoarthritis: a comprehensive meta-analysis”. Archives of Internal Medicine 163 (13): 1514–22. doi:10.1001/archinte.163.13.1514. PMID 12860572.
46. Towheed TE, Maxwell L, Anastassiades TP et al (2005). Towheed, Tanveer. ed. „Glucosamine therapy for treating osteoarthritis”. Cochrane Database of Systematic Reviews (Online) (2): CD002946. doi:10.1002/14651858.CD002946.pub2. PMID 15846645.
47. O. Bruyere, N. Burlet, P. D. Delmas, et al., “Evaluation of symptomatic slow-acting drugs in osteoarthritis using the GRADE system,” BMC Musculoskeletal Disorders, vol. 9, article 165, 2008
48. G. Herrero-Beaumont, J. A. Román Ivorra, M. D. C. Trabado et al., “Glucosamine sulfate in the treatment of knee osteoarthritis symptoms: a randomized, double-blind, placebo-controlled study using acetaminophen as a side comparator,” Arthritis and Rheumatism, vol. 56, no. 2, pp. 555–567, 2007
49. A Report from the Glucosamine/Chondroitin Arthritis Intervention Trial. Arthritis & Rheumatism, 2008; 58(10):3183–3191.
50. Block JA, Oegema TR, Sandy JD, Plaas A. The effects of oral glucosamine on joint health: is a change in research approach needed? Osteoarthritis and Cartilage. 2010;18(1):5–11.
51. Jerosch J. Effects of Glucosamine and Chondroitin Sulfate on Cartilage Metabolism in OA: Outlook on Other Nutrient Partners Especially Omega-3 Fatty Acids. Int J Rheumatol. 2011;2011:969012. doi:10.1155/2011/969012
52. Qu, C.J., Rieppo, J., Hyttinen, M.M., Lammi, M.J., Kiviranta, I., Kurkijarvi, J. et al. Human articular cartilage proteoglycans are not undersulfated in osteoarthritis. Connect Tissue Res. 2007; 48: 27–33
53. Das A, Jr, Hammad TA. Efficacy of a combination of FCHG49 glucosamine hydrochloride, TRH122 low molecular weight sodium chondroitin sulfate and manganese ascorbate in the management of knee osteoarthritis. Osteoarthr Cartil. 2000;8(5):343–350.
54. Zhang WB, Zhuang CY, Li JM, Yang ZP, Chen XL. Efficacy and safety evaluation of glucosamine hydrochloride in the treatment of osteoarthritis. Zhonghua Wai Ke Za Zhi. 2007;45:998-1001.
55. US Food and Drug Administration Reumofan plus: recall—undeclared drug ingredient. https://wayback.archive
56. Geller AI, Shehab N, Weidle NJ, et al. . Emergency department visits for adverse events related to dietary supplements. N Engl J Med. 2015;373(16):1531-1540. doi:10.1056/NEJMsa1504267
57. Tucker J, Fischer T, Upjohn L, Mazzera D, Kumar M. Unapproved Pharmaceutical Ingredients Included in Dietary Supplements Associated With US Food and Drug Administration Warnings [published correction appears in JAMA Netw Open. 2018 Nov 2;1(7):e185765]. JAMA Netw Open. 2018;1(6):e183337. Published 2018 Oct 5. doi:10.1001/jamanetworkopen.2018.3337
58. Lee J. Anthocyanin analyses of Vaccinium fruit dietary supplements. Food Sci Nutr. 2016;4(5):742–752. Published 2016 Jan 20. doi:10.1002/fsn3.339
59. Wang Y, Prentice LF, Vitetta L, Wluka AE, Cicuttini FM (2004) The effect of nutritional supplements on osteoarthritis. Alternative Medicine Review 9: 275–296.
60. Gregory PJ, Sperry M, Wilson AF (2008) Dietary supplements for osteoarthritis. American Family Physician 77: 177–184.
61. Simon RR, Marks V, Leeds AR, Anderson JW (2011) A comprehensive review of oral glucosamine use and effects on glucose metabolism in normal and diabetic individuals. Diabetes/Metabolism Research and Reviews 27: 14–27.
62. Knudsen JF, Sokol GH (2008) Potential glucosamine-warfarin interaction resulting in increased international normalized ratio: case report and review of the literature and MedWatch database. Pharmacotherapy. 540–548.
63. Yue Q-Y, Strandell J, Myrberg O (2006) Concomitant use of glucosamine potentiates the effect of warfarin. WHO Collaborating Centre for Drug Monitoring.
64. Ma Hao, Li Xiang, Sun Dianjianyi, Zhou Tao, Ley Sylvia H, Gustat Jeanette et al. Association of habitual glucosamine use with risk of cardiovascular disease: prospective study in UK Biobank BMJ 2019; 365 :l1628
65. Bissett DL, Glucosamine: an ingredient with skin and other benefits. J Cosmet Dermatol. 2006 Dec;5(4):309-15.
66. Stryer L: Biochemistry. New York, Freeman & Co, 1988, pp 284-310.
67. Weindl G, Schaller M, Schäfer-Korting M, Korting HC: Hyaluronic acid in the treatment and prevention of skin diseases: molecular biological, pharmaceutical and clinical aspects. Skin Pharmacol Physiol 2004;17:207-213.
68. Sayo T, Sakai S, Inoue S: Synergistic effect of N-acetylglucosamine and retinoids on hyaluronan production in human keratinocytes. Skin Pharmacol Physiol 2004;17:77-83.
69. Murad H, Tabibian MP. The effect of an oral supplement containing glucosamine, amino acids, minerals, and antioxidants on cutaneous aging: a preliminary study. J Dermatol Treat. 2001;12:47–51.
70. Di Cerbo A, Laurino C, Palmieri B, Iannitti T, J Photochem Photobiol B. 2015 Mar; 144():94-103. A dietary supplement improves facial photoaging and skin sebum, hydration and tonicity modulating serum fibronectin, neutrophil elastase 2, hyaluronic acid and carbonylated proteins.